thynguyen81
 member

 ID 66512
 02/20/2011

Trào phúng trong ca dao Việt
         
Hài kiểu trữ tình

Nói về thi ca Việt Nam, thô thiển lại ý nhị thì chẳng mấy ai qua được nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Thơ của bà, đọc đấy mà liên tưởng, câu nào vế nào cũng khiến gái chính chuyên vừa ngâm vừa đỏ mặt, toàn là những "...Cỏ gà lún phún bò quanh mép, cá diếc le te lách giữa dòng" (giếng nước) và "Chành ra ba góc da còn thiếu, khép lại đôi bên thịt vẫn thừa" (cái quạt) hay như "Quân tử có thương thì đóng cọc, xin đừng mân mó nhựa ra tay" (quả mít)...Không có được những kiệt tác cỡ ấy, cũng không được ghi tên trong kỷ yếu thi nhân nước Việt, nhưng tục ngữ ca dao dù chỉ là truyền miệng cũng để lại cho dân tộc một kho tàng trào phúng khổng lồ. Thì thế, dân ta vốn xuất thân từ nền văn minh lúa nước, sau những ngày làm việc lam lũ thường lấy chuyện phiếm là câu đùa vui, để tinh thần sảng khoái thôi mà.

Tôi còn nhớ ngày ở quê, trẻ con không phân biệt tuổi tác sau mỗi buổi thả trâu "hợp tác", lại túm tụm kể cổ tích thần thoại cho nhau nghe, đứa nào không có thì bịa ra hoặc đọc thơ vè. Nếp sống ấy có lẽ chính là mầm mống cho căn bệnh sau này, thật khó tìm được một người Việt nào cả cuộc đời không có vài lần nói bốc, nói khoác, nếu không muốn nói là phổ biến. Mà thơ trong sách giáo khoa đâu có thật là hay, tôi nhớ "Trên đồng cạn, dưới đồng sâu-chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa", nghĩ mãi cứ băn khoăn, nghe thì vần đấy nhưng chồng đã đi cày, vợ đã đi cấy thì trâu bừa với ai? Thế mà một thời cứ ra rả học cho bằng thuộc, không thuộc bị điểm kém lại bị đánh đòn. Nhưng suy cho cùng, cái chất ca dao của dân mình nó thế, có phải thơ nào cũng cần lý cần nghĩa, ví như "con mèo con chó có lông, bụi tre có mắt nồi đồng không quai", phải quá còn gì.

Nhưng cái hay của trào phúng ca dao là dễ thuộc, dễ nghe, chỉ để góp vui cho nhau chứ không cần bay bổng lãng mạn nhiều lắm, kể cả khi nó phán vào chuyện tình cảm vợ chồng: "Gái đâu có gái lạ lùng, chồng không nằm cùng, nổi giận đùng đùng ném chó xuống ao, đến đêm chồng lại lần vào, vội vàng vác Sọt đi chao chó về". Cũng sâu sắc quá đi chứ, đúng tâm trạng phụ nữ chẳng sai chút nào, và đây là sự xấu tính của đàn ông: "Lấy chồng từ thủa mười lăm, chồng chê tôi bé không nằm cùng tôi, đến năm mười tám đôi mươi, tôi nằm dưới đất chồng lôi lên giường...". Có mỗi "chuyện ấy thôi" nhưng cả hai khổ thơ trên đều lột tả hết tính cách rất "chân", một của người vợ, một của người chồng. Đôi khi những câu thơ dạng này lại chiếu "khẩu" rêu rao những chuyện lạ thường trong đời sống xã hội, nhưng mang đậm nét đấu tranh cho quyền bình đẳng của trật tự quy luật: "Chồng còng mà lấy vợ còng, nằm phản thì chật nằm nong thì vừa" hay "Nạ dòng lấy được trai tơ, đêm nằm hí hửng như mơ được vàng, Trai tơ lấy phải nạ dòng, như nước mắm thối chấm lòng lợn thiu.". Rồi tâm sự rất "thảnh thơi" nhưng cũng đầy trách nhiệm của một chị vợ: "Có chồng thì mặc có chồng, đêm đi chơi trộm kiếm đồng mua rau".

Đấy là chuyện ngày xưa, còn giờ đây khi xã hội đã văn minh hơn, ca dao trào phúng trữ tình đã được chuyển thể sang không gian rộng hơn: "Tình yêu như thể bánh mì, Tây ta đều thích bởi vì nó ngon.".

Biếm... có thu nhập

Quê tôi ngày trước có một ông lão tên là Yên, vì trước làm "chỉ điểm"cho Tây nên người lớn rất ghét, lão sống độc thân trong một túp nhà tranh, làm nghề coi rặng dừa cho hợp tác xã. Nhưng trẻ trâu chúng tôi lại thích lão như thích được ăn những bắp dừa non, để được mãn ý bù lại chúng tôi phải giúp lão dùng miệng "phát hành" những sáng tác mà lão thường châm chọc người khác. Làng lúc ấy có bà tên là Quả, góa chồng rồi tái giá với ông Chánh, cái tên ghép "Chánh - Quả" nghe đã thấy có gu, nhưng qua miệng lão Yên thì còn hay nữa: "Xưa kia Quả ở dưới ao, Phải lòng cụ Chánh - Quả nhao lên bờ, Rồng rồng mất mẹ bơ vơ, Từ nay con biết nương nhờ vào đâu? Chánh rằng bay chớ lo âu, Cần kia mồi nọ tao câu mẹ mày...". Vì Quả là tên của một loài cá, mà "Rồng rồng" là những con cá Quả mới nở, cái tài của lão Yên là dựng được hình ảnh ấy, vừa quen thuộc, vừa thâm thúy. Lão Yên cứ thế xuất khẩu thành thơ dù một chữ cắn làm đôi không biết, cho đến bây giờ làng tôi vẫn nhiều người thuộc thơ vè của lão.

Nhưng dùng thơ vè biếm để "làm kinh tế" thì chẳng ai bằng mấy vị chè chai, ngành "kinh tế bán rong" này có nhiều dạng, nhưng phổ biến ngày trước là những người bán kẹo kéo. Họ ngâm rao ả ê, từ làng này sang xóm nọ, ngày ngày tháng tháng không biết chán: "Kẹo kéo càng kéo càng dài, vừa dai vừa ngọt, chạy tọt về nhà, xin bà năm xu, xin bu năm hào, bà-bu không có thì xem ai có mà xin, ra đây mua... kẹo... n...à...o", thế thì đứa trẻ nào mà chẳng cuống quýt. Sau này, một chuỗi những bài rao được sáng tác riêng để bán hàng như :" "Chai xanh chai đỏ, chai bỏ từ lâu, chai đựng thuốc sâu, đựng dầu đựng mỡ... đem ra đổi...n...à...o", và: "Nồi đồng rách mép, dép nhựa đứt quai, ai có mảnh chai, đem ra đổi... nào", lại nữa: "Con ngan con vịt, ăn hết thịt còn lông, túi bóng ni-lông, nồi đồng nhôm hỏng đem ra đổi... nào". Cao siêu và biến hóa hơn khi nó được chuyển thành lục bát: "Kẹo kéo đổi cả lấy lông, Con gái chưa chồng 2 lông 1 kẹo".

Đến đây cái chất "phúng" của Hồ Xuân Hương đã lẩn quất, dĩ nhiên chẳng ai đem kẹo đổi lấy... lông người cả, nhưng cứ rao đấy, càng gây chú ý càng tốt, nghệ thuật tiếp thị mà: "Cô nào chưa có người yêu, mua đồng kẹo kéo đến chiều có ngay, Đôi nào chưa có con trai, mua đồng kẹo kéo thụ thai tức thì, Cô nào chồng bỏ chồng chê, mua đồng kẹo kéo chồng mê đến già...". Hết câu chuyện kẹo kéo, sang đến chuyện thuốc lào: "Thuốc nào chồng hút vợ say, thằng bé châm lửa lăn quay ra nhà", giả như quảng cáo thế mà có thật, thì kẹo kéo, thuốc lào sao mà làm xuể để bán. Người trong phố bây giờ làm đám cưới, thuê ca sĩ và MC chuyên nghiệp, nên ít được diễm phúc nghe những MC kiêm thợ cày ở nông thôn xướng họa: "Ao nào mà chẳng có bèo, Người nào chẳng biết lèo phèo vài câu", đấy là màn mời chào các nam thanh nữ tú lên hát mừng hôn lễ, còn có người hát rồi thì dẫn dắt: "Ngày xưa cối nhỏ chày to, bây giờ cải tiến cối to hơn chày, tiếp theo tiết mục sau đây, bài hát: Tiếng chày trên sóc Bom Bo"... Nếu không ai hát nữa, đã có: "Con ruồi đậu đít bà bô, sau đây điệu nhảy Disco bắt đầu..."

Có lẽ chưa bao giờ thơ được phát triển mạnh như thời điểm này, đi đâu cũng gặp nhà thơ, làng nào cũng có câu lạc bộ thơ, ai có tiền cũng có thể in thơ, nhưng khổ nỗi khó tìm được ai thuộc thơ người khác. Xét về điểm này thì các "nhà thơ" thua xa mảng khuyết danh, không biết nên xếp vào thơ hay vè, nhưng có thể khẳng định là sức sống của nó mãnh liệt, thực dụng và đem lại nụ cười cho cuộc sống. Cứ thế, cái chuỗi trào phúng đầy chất thơ trong dân gian chảy đều không ngưng nghỉ, âu cũng là văn hóa đặc trưng mang đậm nét Việt Nam.

LÊ MINH THẮNG

Alert webmaster - Báo webmaster bài viết vi phạm nội quy
 

 thynguyen81
 member

 REF: 590373
 02/20/2011

 thynguyen81
 member

 REF: 590444
 02/21/2011

  Kí hiệu: : trang cá nhân :chủ để đã đăng  : gởi thư  : thay đổi bài  :ý kiến